Οι μαθητικές κινητοποιήσεις στην κοινωνία της εμπορευματοποίησης και του θεάματος

Ο Ζαν Κλώντ Μισεά είναι φιλόσοφος και διδάσκει στο Μονπελιέ. Στο βιβλίο του «Η Εκπαίδευση της Αμάθειας» πραγματεύεται την κρίση του ονομαζόμενου, σε παλιότερες εποχές, «δημοκρατικού σχολείου». Αυτή την κρίση δεν τη θεωρεί μονωμένη αλλά «στοιχείο του ίδιου ιστορικού κινήματος που αποδιοργανώνει τις οικογένειες, αποσυνθέτει την υλική και την κοινωνική ύπαρξη των χωριών και των συνοικιών και, γενικά, συμπαρασύρει βαθμιαία όλες τις μορφές πολιτοφροσύνης που πριν μερικές δεκαετίες ακόμη επισφράγιζαν σημαντικό μέρος των ανθρώπινων σχέσεων». Θεωρεί δηλαδή την κρίση του σχολείου ως στοιχείο ή μάλλον εργαλείο του καπιταλισμού.
Με τον όρο «αμάθεια», ο Μισεά εννοεί λιγότερο την εξαφάνιση των απαραίτητων γνώσεων με τον τρόπο που συνήθως εννοούμε και περισσότερο την προοδευτική παρακμή της «κριτικής διάνοιας».
Το κεφάλαιο που παρουσιάζεται πιο κάτω ξεκινάει διερευνώντας τις αιτίες για τις οποίες οι μαθητές των Λυκείων κατα κύριο λόγο, «κατεβαίνουν στους δρόμους» εκδηλώνοντας την δυσαρέσκειά τους για το σχολείο. Παρόλο που διαβάζοντας το κείμενο απαισιοδοξεί κανείς βλέποντας ότι ο «καπιταλισμός έχει κερδίσει σημαντικό προβάδισμα» ανατρέφοντας μια γενιά υποταγμένη στους κανόνες του θεάματος, είναι ενδιαφέρον το ότι ο Μισεά βλέπει λύση στο πρόβλημα. Κι αυτή δεν είναι άλλη από την ανάλυψη της ατομικής ευθύνης από όλους. Από τους νέους, τις «επερχόμενες γενιές» όπως τις λέει, οι οποίες πρέπει να αποδεχθούν να πάρουν στις πλάτες τους την αντίσταση, αλλά και από τους άλλους, του «μεγάλους», οι οποίοι πρέπει να αναλάβουμε την ευθύνη μας να βοηθήσουμε τους νεότερους να αποκτήσουν συείδηση του κόσμου, του εαυτού τους και της σχέσης τους με τον κόσμο.
Τέλος, μια ενδιαφέρουσα επισήμανση: η αναγνώριση από τον συγγραφέα εμμέσως πλην σαφώς της θεμελιώδους σημασίας που έχει για το μέλλον του κόσμου η αυξανόμενη οικολογική υποβάθμισή του. Τελικά το ερώτημα: ‘καπιταλισμός ή σοσιαλισμός;’ ίσως μετασχηματίζεται στο αντίστοιχο ερώτημα: ‘καπιταλισμός ή σωτηρία του πλανήτη;’. Και ανάλογα αντί του ερωτήματος: ‘εκπαίδευση της αμάθειας ή εκπαίδευση της κριτικής σκέψης;’ να πρέπει να θέσουμε το ερώτημα: ‘εκπαίδευση της αμάθειας ή εκπαίδευση για το περιβάλλον, την αειφορία, τη ζωή;’

Το κείμενο αποτελεί αυτούσιο κεφάλαιο, απλώς κάποιες σημειώσεις που έχουν προστεθεί αποτελούν τμήματα άλλων τμημάτων του βιβλίου. Με έντονους χαρακτήρες έχω σημειώσει φράσεις, σημαντικές κατα την άποψή μου για την κατανόηση της αλληλουχίας των εννοιών του κειμένου.
.............................................................................................

Δεν πρέπει λοιπόν να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι οι λυκειόπαιδες κατεβαίνουν στο δρόμο, σε κανονικά πλέον διαστήματα, ώστε να ακουστεί η άποψη τους για ένα τέτοιο σχολείο. Προφανώς δεν έχουμε να κάνουμε μόνο με μια νέα διαβατήρια τελετουργία που προορίζεται να αντικαταστήσει τις λιτανείες και τις εορταστικές φοιτητικές εκδηλώσεις του παλαιού καιρού στην αρχή της σχολικής χρονιάς. Ακόμη λιγότερο δεν πρέπει να βλέπουμε στις μαθητικές κινητοποιήσεις ένα απλό αποτέλεσμα χειραγωγήσεων στις οποίες αναπόφευκτα επιδίδονται οι αντιμαχόμενες φράξιες της νομενκλατούρας, ακόμη κι αν η τελευταία δεν παραλείπει ποτέ να αποσπά απ’ αυτά τα κινήματα ένα μέρος των αναγκαίων για την αναπαραγωγή της «νεοσσών» (κατά την έκφραση του Λιονέλ Ζοσπέν).
Οποισδήποτε γνωρίζει κάπως τον μαθητικό κόσμο, ξέρει πολύ καλά ότι η οργή του για τις υπάρχουσες συνθήκες και η έλλειψη ικανοποίησής του είναι απολύτως πραγματικές. Όλο το ζήτημα, όμως, είναι να διαγνώσουμε από ποιά σκοπιά η εν λόγω νεολαία έρχεται να αμφισβητήσει αυτές τις συνθήκες. Έχουμε πράγματι να κάνουμε, όπως το θέλει η κυρίαρχη ερμηνεία, με νέους πολιτικούς αγωνιστές που εξεγείρονται επειδή το καπιταλιστικό σύστημα αφήνει ελάχιστο χώρο για μόρφωση στις ανθρώπινες υπάρξεις; Ή, αντίθετα, οι περισσότεροι δεν είναι παρά απλοί καταναλωτές, δύσκολοι και στρεψόδικοι (με μια λέξη «πολίτες»), που κατ’ ουσίαν δεν επιθυμούν παρά να αποκτήσουν στην καλύτερη τιμή τα εμπορεύματα που προτείνει το σύστημα, ορισμένοι μάλιστα δεν ορέγονται παρά την ποιότητα της συσκευασίας και του περιτυλίγματος (1);

Όπως είδαμε, ο τελικός καπιταλισμός δεν μπορεί από τη δική του σκοπιά να πετύχει τους σκοπούς του παρά μόνο αν διευρύνει ασταμάτητα την προσχώρηση του tittytainment (2). Ομως, στον τομέα αυτό, η δουλειά όχι μόνο ξεκίνησε πριν από πολύ καιρό σε τεράστια κλίμακα αλλά είναι αρκετά σαφές ότι έξω από το πιθανό σαμποτάρισμα των θεμελιακών μαθήσεων, το καπιταλιστικό σχολείο, όσο κι αν το φανταστούμε εκσυγχρονισμένο, δεν θα είναι ποτέ ικανό να συναγωνιστεί ούτε για μια στιγμή τη σπινθιροβόλα, πανταχού παρούσα και αδιάκοπα ανανεούμενη νεανική κουλτούρα. Άν, για παράδειγμα, δοθεί διαταγή στη νεολαία, στο πλαίσιο μιας κάποιας στρατηγικής, να γιορτάσει το Halloween ή να εγγρφεί μαζικά στη Love parade, δεν υπάρχει καμιά ανάγκη το σχολείο να μεριμνήσει για το καθήκον αυτό. Έμποροι και επικοινωνιολόγοι όλων των ειδών θα μπουν στο χορό αναγκαστικά με όλο και περισσότερα μέσα, κίνητρα και αποτελεσματικότητα (...). Άλλωστε η παγκόσμια οργάνωση του δογματος «άρτος και θεάματα» - με κύριο στόχο τη νεολαία – εισήλθε οριστικά στη βιομηχανική της φάση. Από το 1995 γράφει ο Υβ Έντ (Yves Eudes), η MTV, το πλανητικό κανάλι μουσικής, καλύπτει «τις κυριότερες κατοικημένες ζώνες του πλανήτη και γίνεται η αναμφισβήτητα πρώτη τηλεόραση του κόσμου». Αυτό το πνευματικό συμπλήρωμα της χρηματιστικής ισχύος, «καρπός μιας εμπορικής στρατηγικής εξαιρετικά αποτελεσματικής», ορίζεται ως η λεπτομεριακά επεξεργασμένη σύνθεση του «πνεύματος ροκ, του ηδονιστικού καταναλωτισμού και της κανονικοποιημένης φιλελεύθερης σκέψης». Με άλλα λόγια, για να καταστήσει αξιόπιστη στην καθεστηκυία τάξη την αγορά των κάτω των τριάντα ετών, η MTV, που δεν παραλείπει, φυσικά, να αυτοσυστήνεται ως μια «τηλεόραση πολίτης», εργάζεται αδιάκοπα προκειμένου να επιδεικνύει σε παγκόσμια κλίμακα «ένα μοντέρνο τόνο, άνετο κι ασεβή απέναντι στη παράδοση», αυτόν που, για παράδειγμα, διακονεί το περιοδικό Nulle Part Ailleurs και που στη Γαλλία αντιστοιχεί στον τόνο που επιβάλλει η πρώην Γενική Εταιρεία Υδάτων στους υπάκοους υπαλλήλους της. Χωρίς μεγάλη έκπληξη μαθαίνουμε ότι «με την ευκαιρία των Ευρωεκλογών του 1994, η MTV Ευρώπη λανσάρισε μια καμπάνια για να εξωθήσει τους νέους της Ευρωπαϊκής Ένωσης να συμμετάσχουν στην ψηφοφορία – Ψήφισε Ευρώπη -», μίμηση του «Choose or lose» στο σοβαροφανέστερο. Έτσι, κέρδισε τη συμμετοχή πολυάριθμων υποψηφίων και πολιτικών υπευθύνων, μεταξύ των οποίων τον Ζακ Ντελόρ.
Με τέτοιες αναλύσεις και τέτοια γεγονότα, πολλαπλασιάσιμα στο άπειρο, τροποποιούνται ουσιωδώς τα δεδομένα του προβλήματος. Αν είναι αλήθεια, όπως έγραφε ο Ντεμπόρ, ότι για πρώτη φορά στην ιστορία της «η κυριαρχία του θεάματος ανέθρεψε μια γενιά υποταγένη στους κανόνες της», είμαστε υποχρεωμένοι να συμπεράνουμε ότι ο καπιταλισμός, στον πόλεμο που τον φέρνει αντιμέτωπο με την ανθρωπότητα, φαίνεται ότι τα τελευταία τριάντα χρόνια πήρε ένα μεγάλο προβάδισμα. Όλα συμβαίνουν ωσάν οι άρχοντες του πλανήτη να υιοθέτησαν ως σύνθημα μιαν ανεστραμμένη μορφή της διάσημης ρήσης του Μαξ Πλανκ: «Το ψεύδος δεν θριαμβεύει ποτέ ολοσχερώς από μόνο του, αλλά οι αντίπαλοί του στο τέλος θα πεθάνουν» (3). Αν, λοιπόν, αυτή είναι η στρατηγική τους και αν τα πράγματα έφτασαν στο σημείο που περιγράφω, τότε το έργο των ανθρώπων γίνεται, πραγματικά, πολύ σύνθετο. Από τη μια μεριά, βεβαίως, ανακαλύπτουμε καθημερινά ότι «το κίνημα που καταστρέφει τις υπάρχουσες συνθήκες» - με άλλα λόγια ο καπιταλισμός – οδηγεί την ανθρωπότητα σε έναν κόσμο οικολογικά αβίωτο και ανθρωπολογικά αδιανόητο. Αλλά, από την άλλη μεριά, συνειδητοποιούμε επίσης ότι δεν θα είναι δυνατό να υπάρξει αντίπαλος σ’ αυτό το ιστορικά αυτοκτονικό κίνημα – πράγμα που σημαίνει, απλούστατα, να σωθεί ο κόσμος – παρά μόνο αν οι γενιές που έρχονται αποδεχθούν να πάρουν στις πλάτες τους την αντίσταση. Αυτό σημαίνει ότι, οποιαδήποτε κι αν είναι η τύχη του σχολείου, αν το tittytainment έχει ήδη εν μέρει την αποτελεσματικότητα που ήθελε να έχει, τότε κινδυνεύουμε να βρεθούμε σε λίγο αντιμέτωποι με ένα πρόβλημα που η ανθρωπότητα είχε την τύχη να μην συναντήσει ποτέ μέχρι σήμερα (ή είχε την εξυπνάδα ν’ αποφύγει). Αυτό το ιστορικά απρόβλεπτο πρόβλημα κατά τη γνώμη μου, κανεις δεν το διατύπωσε καλύτερα από τον Τζεμ Σεμπρούν στο έργο του L’ Abime se repeuple (Η άβυσσος επανοικίζεται):

«Όταν ο οικολόγος πολίτης», γράφει, «ισχυρίζεται ότι θέτει το πιο ενοχλητικό ερώτημα: ποιόν κόσμο θα αφήσουμε στα παιδιά μας;, αποφεύγει να θέσει ένα άλλο πραγματικό ερώτημα: Σε τι είδους παιδιά θα αφήσουμε τον κόσμο;».

Αυτό είναι στο εξής το εκπληκτικό ερώτημα.

---------------------------------------------------------------------------------------
1. Σύμφωνα με την ορολογία της European Round Table, και επομένως στην πράξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ο μαθητής έχει γίνει «πελάτης» και το μάθημα «εμπόρευμα». Πολυάριθμοι γονείς μαθητών έχουν απολύτως αφομοιώσει αυτήν την μοντέρνα ιδέα.

2. Τον Σεπτέμβριο του 1995, «πεντακόσιοι πολιτικοί, οικονομικοί ηγέτες και επιστήμονες πρώτης κλάσεως», που στα δικά τους μάτια φαντάζουν η ελίτ του κόσμου, συγκεντρώθηκαν στο ξενοδοχείο Fairmon του Σαν Φρανσίσκο για να εκθέσουν τις απόψεις τους για τα πεπρωμένα του νέου πολιτισμού. .... Η σύσκεψη αναγνώρισε ότι τον ερχόμενο αιώνα τα «δύο δέκατα του ενεργού πληθυσμού θα ήταν αρκετά για να διατηρηθεί η δραστηριότητα της παγκόσμιας οικονομίας». Με τόσο ξεκάθαρες βάσεις το κύριο πολιτικό πρόβλημα, που το καπιταλιστικό σύστημα είναι υποχρεωμένο να αντιμετωπίσει τις επόμενες δεκαετίες, μπορεί να διατυπωθεί με κάθε αυστηρότητα: πώς θα είναι δυνατό, για την ελίτ του κόσμου, να διατηρηθεί η διακυβερνησιμότητα της κατά τα 80% υπεράριθμης ανθρωπότητας, της οποίας το ανώφελο έχει ήδη προγραμματίσει η φιλελεύθερη λογική;
Η λύση που επικράτησε στη σύσκεψη ως πιο λογική, ήταν αυτή που πρότεινε ο Ζμπίγκνιεφ Μπρεζίνσκι (παλιός σύμβουλος του προέδρου Τζ. Κάρτερ και ιδρυτής το 1973 της Τριμερούς, μιας λέσχης αποτελούμενης από 350 Αμερικανούς, Γιαπωνέζους και Ευρωπαίους, που αποτελούσε ένα από τα μέρη όπου επεξεργάζονταν τις ιδέες και τις στρατηγικές της καπιταλιστικής διεθνούς). Και της έδωσε το όνομα tittytainment (άρτος και θέαμα). Με αυτόν τον νεολογισμό – βαλίτσα επρόκειτο απλούστατα να ορισθεί ένα «κοκτέϊλ αποβλακωτικής διασκέδασης και επαρκούς διατροφής που θα επέτρεπαν να διατηρηθεί σε καλή διάθεση ο αποστερημένος πληθυσμός του πλανήτη». Αυτή η κυνική και περιφρονητική ανάλυση έχει, καταφανώς, το πλεονέκτημα να ορίζει με όλη την επιθυμητή σαφήνεια τους όρους της εργολαβίας που οι παγκόσμιες ελίτ αναθέτουν στο Σχολείο του 21ου αιώνα.

3. Ο Μαξ Πλάνκ (1858 – 1947) εισηγητής της θεωρίας των κβάντα, έγραφε ότι στις επιστήμες «η αλήθεια δεν θριαμβεύει ποτέ ολοσχερώς από μόνη της, αλλά οι αντίπαλοί της στο τέλος πεθαίνουν».

Γεωργία Παπαγεωργάκη