2/2/11

Το ‘Στρογγυλό’: Ένα πρωτοποριακό σχέδιο, μια παγκόσμια πρόταση προς την εξέλιξη του εκπαιδευτικού συστήματος

Με τη λέξη ‘Στρογγυλό’ αποκαλούν – κυρίως οι κάτοικοι του Αγίου Δημητρίου - το κτήριο στο οποίο στεγάζονται το 1ο Γυμνάσιο, το 1ο Γενικό Λύκειο του Αγίου Δημητρίου και ένα δημόσιο ΙΕΚ. Είναι πράγματι ένα τελείως στρογγυλό κτήριο με μια πολύ ενδιαφέρουσα φιλοσοφία σχεδιασμού από έναν πολύ σημαντικό αρχιτέκτονα.
Το κτήριο περιλαμβάνει 36 αίθουσες διδασκαλίας, αίθουσες καθηγητών, αίθουσα συνεδριάσεων και άλλων χρήσεων και άλλους χώρους, ενώ ξεχωριστά βρίσκονται δύο γυμναστήρια. Η έκταση του κτιρίου είναι 50.000 m2 και των γυμναστηρίων 1.140 m2.



Η ιστορία

Παρά το ότι τα περισσότερα σχολικά κτήρια την δεκαετία του 1960 σχεδιάζονταν από το τεχνικό τμήμα του Οργανισμού Σχολικών Κτηρίων, το 1967 – 1969 ανατέθηκε σε γνωστούς αρχιτέκτονες να σχεδιάσουν ορισμένα σχολικά κτήρια. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν ο Τάκης Ζενέτος ο οποίος ανέλαβε το 1969 τον σχεδιασμό του εξαταξίου Γυμνασίου (τότε) του Αγίου Δημητρίου. Ο σχεδιασμός έπρεπε να ακολουθεί την τυπική γραμμική διάταξη των αιθουσών σύμφωνα με το εκπαιδευτικό πρόγραμμα, την φιλοσοφία και την εκπαιδευτική πολιτική του Ο.Σ.Κ., η οποία δεν είχε αλλάξει από τον 19ο αιώνα.
Ο Ζενέτος δεν ακολούθησε την τυπική γραμμική διάταξη αλλά αντίθετα, πρότεινε μία κυκλική διάταξη των αιθουσών διδασκαλίας στην οποία σχηματίζεται μια εσωτερική κυκλική αυλή που αποτελεί έναν δημόσιο χώρο για τη σχολική κοινότητα. Για τον λόγο αυτό αναγκάστηκε να κάνει μακρές συζητήσεις με τον Ο.Σ.Κ. ώστε ο τελευταίος να δεχθεί την κυκλική διάταξη.



Η φιλοσοφία του σχεδιασμού

Μελετώντας επί έξη μήνες την διεθνή βιβλιογραφία επάνω στις μελλοντικές εκπαιδευτικές τάσεις, ο Ζενέτος στην ουσία σχεδίασε την μετάβαση από μια εκπαίδευση η οποία προσφέρει μόνο δύο επίπεδα σχέσεων (τάξη/ σχολείο) σε μια πολυ-επίπεδη πολλαπλή οργάνωση του σχολείου η οποία περιλαμβάνει την ιδιαίτερη λειτουργία εύκαμπτων και εξελισσόμενων μαθητικών ομάδων. Στην ουσία η πρότασή του ήταν μια εκπαιδευτική λειτουργία κατά την οποία, ο καθηγητής αναθέτει στους μαθητές ατομικές εργασίες, που σε ένα επόμενο στάδιο συντίθενται στο επίπεδο της τάξης. Σε μια τέτοια λειτουργία, το εκπαιδευτικό περιβάλλον, εφοδιασμένο με ψηφιακά μέσα, θα πρέπει να επιτρέπει και τα δύο είδη εργασιών: συλλογικές και ατομικές.
Έτσι, αυτό που απαιτείται είναι ένας χώρος ο οποίος να μπορεί να εξελίσσεται συνεχώς. Ο χώρος αυτός ορίζεται μεν από σταθερά δομικά στοιχεία (σκελετός) περιλαμβάνει όμως ένα σύστημα εσωτερικών στοιχείων (χωρίσματα) που είναι ευέλικτα και μπορούν να αλλάζουν συνεχώς, έτσι ώστε να ορίζονται οι αίθουσες οι οποίες επίσης αλλάζουν ανάλογα με τις ανάγκες του σχολείου και τις λειτουργίας του.
Επιπλέον, η πρόταση του Ζενέτου ήταν η λειτουργία του σχολείου σε φάσεις ακολουθώντας τη εξέλιξη του εκπαιδευτικού συστήματος, όπως αυτός την προέβλεπε.
Στην πρώτη φάση η διάταξη θα εξυπηρετούσε τις ανάγκες των συμβατικών μεθόδων διδασκαλίας. Έτσι, υπάρχουν αυτόνομες αίθουσες διδασκαλίας, ομαδοποιημένες σε ημικύκλια σε τρείς ορόφους γύρω από έναν κυκλικό χώρο. Η αίθουσα πολλαπλών χρήσεων (τώρα αίθουσα εκδηλώσεων) βρίσκεται κάτω από το επίπεδο της εισόδου και η οροφή της υποστηρίζει την εσωτερική κυκλική αυλή. Τα γυμναστήρια τοποθετούνται κάτω από την εξωτερική αυλή ώστε να μεγαλώσουν οι ακάλυπτες εκτάσεις επειδή η επιφάνεια του οκοπέδου θεωρήθηκε ανεπαρκής.
Στην τελική φάση λειτουργίας, στο κέντρο του κύκλου θα έπρεπε διαμορφωθεί ένας ‘πυρήνας οπτικο-ακουστικού εξοπλισμού’. Ο χώρος θα έπρεπε να ενοποιηθεί, να αναπτυχθεί και να επιτρέπει την συνύπαρξη και την εναλλακτική λειτουργία και των μικρών ομάδων και των τάξεων.

Η κυκλική διάταξη δίνει στην οικοδομή μια ξεχωριστή και δυναμική μορφή σε αντίθεση με το αστικό περιβάλλον της. Η ιδέα ενός αυτόνομου κτηρίου και μιας μορφής απομονωμένης και διαφοροποιημένης δεν είναι καινούργια. Συνιστά μια από τις ιδιαιτερότητες του ‘μοντερνισμού’ και ο Ζενέτος ήταν πράγματι ένας ‘μοντέρνος’ αρχιτέκτονας. Όμως, ταυτόχρονα, πρότεινε ένα ισχυρό κέντρο το οποίο μπορούμε να πούμε ότι επιτρέπει στη σχολική κοινότητα να αυτοκαθοριστεί. Συγχρόνως, το γεωμετρικό κέντρο του κτηρίου θα αποτελούσε το σημείο ηλεκτρονικής εξόδου και διασύνδεσης με την ευρύτερη κοινότητα στην οποία ανήκει. Αυτό σημαίνει ότι ο κεντρικός χώρος του σχολείου δεν είναι κενός. Δεν είναι ένα αίθριο όπου μαθητές και καθηγητές μαζεύονται στα διαλλείματα. Ο σκοπός ήταν να χρησιμοποιηθεί έτσι ώστε να δίνει νόημα στο όλον ως αυτόνομος οργανισμός και συγχρόνως να το συνδέει με την γύρω κοινότητα. Το Κέντρο του συμπλέγματος σε κάθε όροφο θα έπρεπε να είναι ένας χώρος κεντρικής οργάνωσης και διαχείρισης εκπαιδευτικών μέσων και δεδομένων σε ένα όχι και τόσο μακρινό μέλλον, όπως ο Ζενέτος ήλπιζε αν και σήμερα ακόμα, multimedia και Ηλεκτρονικοί Υπολογιστές προσπαθούν να βρούν την θέση τους στην εκπαιδευτική διαδικασία.



Ανοικοδόμηση

Για την υλοποίηση του σχεδίου, εφαρμόστηκε μια ξεκάθαρη διάκριση ανάμεσα στον σκελετό και στα υπόλοιπα στοιχεία.
Ο ασοβάτιστος σκελετός ορίζει την γενική μορφή και διάταξη του κτηρίου. Θεωρείται μάλιστα ως ο πιο κατάλληλος για την υλοποίηση της κατασκευής, αφού, σύμφωνα με τον Ζενέτο, προσφέρει διάρκεια, οικονομία και μείωση του κόστους συντήρησης.
Από τα υπόλοιπα στοιχεία ο Ζενέτος εστίασε την προσοχή του στα εσωτερικά διαμερίσματα. Με σκοπό να αποκτήσει ευελιξία κατά την πάροδο του χρόνου, με άλλα λόγια, για να μπορεί το κτήριο να ανταποκρίνεται στις αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος, στο οποίο έλπιζε πρότεινε εσωτερικά στοιχεία περιορισμένης διάρκειας ζωής και μικρού κόστους. Παρόλα αυτά δεν πίστευε ότι το μελλοντικό εκπαιδευτικό μοντέλο είναι άμεσα εφαρμόσιμο. Γι αυτό τον λόγο και δεν πρότεινε ακριβές τελικές λύσεις.

Το κτήριο αποπερατώθηκε το 1974 σύμφωνα με τις σχεδιαστικές προθέσεις του Ζενέτου, άλλα μέχρι σήμερα λειτουργεί σύμφωνα με την πρώτη φάση του σχεδιασμού, ακολουθώντας ένα εκπαιδευτικό σύστημα που δεν έχει ακόμα αλλάξει!

Αξιολόγηση

Ο σχεδιασμός του Ζενέτου ήταν γι αυτόν μια ευκαιρία να εκφράσει μια παγκόσμια πρόταση επάνω στις μελλοντικές προοπτικές του εκπαιδευτικού συστήματος. Στόχευε σε έναν ανασχηματισμό του εκπαιδευτικού συστήματος και εργάστηκε προς τον καθορισμό των ανάλογων εργαλείων και χώρων.

Ο Ζενέτος ‘τόλμησε’ με την πολυπλοκότητα και την έκφραση ως προς τον χώρο. Περνάει από την πειθαρχία στην διαδικασία και τον έλεγχό της. Ψάχνει τρόπο να διαπεράσει την ιεραρχική σχέση δασκάλου – μαθητή και να ανοίξει το σχολείο στην κοινωνία. Οι ιδέες του Ζενέτου ήταν κοινωνικά καινοτόμες και ανάλογα καινοτόμες ήταν και οι προτάσεις του για την οργάνωση του χώρου.
Το σχολείο αποτελεί μια ξεχωριστή αρχιτεκτονική πρόταση λόγω της κυκλικής του μορφής, που βρίσκεται σε αισθητική αντίθεση με την γύρω περιοχή, ένα σημαντικό δημόσιο κτήριο που λειτουργεί μέχρι σήμερα ως το εκπαιδευτικό και πολιτιστικό κέντρο της περιοχής. Τέλος, το σχολείο αποτελεί σταθερή και σημαντική αρχιτεκτονική αναφορά σε εθνικό επίπεδο και διδάσκεται στην Αρχιτεκτονική Σχολή.

Ανακαίνιση

Κατά την διάρκεια της πολύχρονης λειτουργίας του σχολείου και λόγω έλλειψης συντήρησης, το κτήριο υπέστη σοβαρές βλάβες.
Όλο το σύμπλεγμα του κτηρίου ανακαινίσθηκε πρόσφατα έτσι ώστε να αποκτήσει την αρχική του μορφή. Τα στοιχεία του κτηρίου, εκτός από τον σκελετό, επανασχεδιάστηκαν έτσι ώστε αφενός να ανταποκρίνονται στις παρούσες ανάγκες και αφετέρου να διατηρείται η αρχική εικόνα και μορφή.
Οι αρχιτέκτονες που ανέλαβαν τον σχεδιασμό ήταν οι Γιάννης Παπαϊωάννου και Δημήτρης Παπαλεξόπουλος.
To κτήριο χρησιμοποιείται σήμερα ως σχολείο, ενσωματωμένο και πάλι στη κοινωνική ζωή της κοινότητας. Θεωρείται δε από τους κατοίκους της περιοχής ως ένα πολύτιμο αρχιτεκτονικό και πολιτιστικό στοιχείο της.



'Επίλογος'

Έχουμε την τύχη να εργαζόμαστε σε ένα τέτοιο χώρο που φέρνει το βάρος μιας τέτοιας, όπως περιγράφηκε αξίας. Παρόλα αυτά το σχολείο υποφέρει, περισσότερο ίσως από άλλα από πολλά προβλήματα. Ίσως, ορισμένα προέρχονται από τον ίδιο τον σχεδιασμό του, υπό την έννοια ότι οι ανοιχτοί χώροι, οι ακάλυπτοι χώροι και η ελεύθερη πρόσβαση που το χαρακτηρίζει δεν αξιοποιούνται ανάλογα με το όραμα του Ζενέτου αλλά και άλλων σύγχρονων αρχιτεκτόνων.

Ελπίζουμε πάντως ότι θα δούμε κάποτε το σχολείο να λειτουργεί με έναν διαφορετικό τρόπο με βάση ένα διαφορετικό εκπαιδευτικό σύστημα και τότε οι δυνατότητές του θα φανούν.


-------------------------------------------------------------------------------------

1. Οι παραπάνω πληροφορίες προήλθαν από την καρτέλλα του κτηρίου στην do.co.mo.mo (International working party for documentation and conservation of buildings, sites and neighbourhoods of the modern movement), όπου έχει χαρακτηριστεί ως ‘Κτήριο παγκόσμιας αρχιτεκτονικής αξίας’.

2. Καλαφάτη Ε. και Παπαλεξόπουλος Δ., ‘Ψηφιακά οράματα και αρχιτεκτονική’, εκδ. Libro, 2006.
3. http://www.youtube.com/watch?v=8HDFkW0zekE&feature=related
4. http://www.youtube.com/watch?v=h9lMfyWTZjE
Μπορεί το εκπαιδευτικό θέμα να είναι τεράστιο και πολύπλοκο και η αντιμετώπισή του να απαιτεί κυρίως πολιτική βούληση. Όμως, ευθύνη υπάρχει σε πολλά επίπεδα.
Μια από τις ευθύνες των εκπαιδευτικών λοιπόν, είναι να παρεμβαίνουν στο βαθμό που μπορούν στην διαδικασία.
Οι εκπαιδευτικοί έχουμε εκ των πραγμάτων κάποιο - μικρό έστω - βαθμό αυτονομίας. Ας την εκμεταλλευτούμε.