Τι μάθαμε στο Γκέτεμποργκ

Η συμμετοχή του σχολείου μου στη Ολυμπιάδα Φυσικών Επιστημών της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν ήταν μόνο ένα ωραίο μακρυνό ταξίδι. Ήταν πραγματικά μια πηγή εμπειριών και αφορμή για πολλές σκέψεις.
Πρώτα – πρώτα να πούμε μερικά πράγματα για το τυπικό – διαδικαστικό μέρος του πράγματος.

Οι συμμετοχές

Οι περισσότερες χώρες δεν ακολουθούν την τακτική της Ελλάδας, να στέλνουν τριμελείς ομάδες μαθητών από σχολεία. Αντίθετα, συγκροτούν δύο ομάδες μαθητών από τους δύο μαθητές που έχουν πρωτεύσει σε κάθε πανεθνικό διαγωνισμό: φυσικής, χημείας και βιολογίας. Πολλές φορές οι μαθητές αυτοί, απαλλαγμένοι φυσικά από την πίεση των δικών μας «πανελλαδικών» εφόσον έχουν άλλη πορεία, στοχεύουν σε διεθνείς διαγωνισμούς και την προετοιμασία τους αναλαμβάνουν πανεπιστημιακοί. Κατά συνέπεια, το επίπεδο των μαθητών που συμμετείχαν ήταν ιδιαίτερα υψηλό.
Η επιλογή με αυτόν τον τρόπο σημαίνει και την εξειδίκευσή τους: ο ένας είναι πολύ καλός στη χημεία, ο άλλος στη φυσική, ο τρίτος στη βιολογία.

Βέβαια, παράλληλα σημαίνει και ότι στην ουσία η συνεργασία (?) (χαρακτηριστικό στοιχείο του διαγωνισμού) ίσως και να μην είναι τόσο συνεργασία αλλά παράλληλη εκτέλεση πειραμάτων από.. ‘σπεσιαλίστες’.

Η προετοιμασία

Με τη δεδομένη λειτουργία του Ελληνικού σχολείου, είναι προφανές ότι το είδος της προετοιμασίας εξαρτάται από το κάθε σχολείο – τους καθηγητές, τη Διεύθυνση, το σχολικό κλίμα, τις προτεραιότητες που βάζουν τα μέλη της σχολικής κοινότητας.

Από όσο ξέρω, στο Αρσάκειο η προετοιμασία της ομάδας ήταν σαφής προτεραιότητα του σχολείου με την υποστήριξη πρώτα απ’ όλα της Διεύθυνσης και κάπου 5 καθηγητών, και γινόταν σε καθημερινή σχεδόν βάση!

Δεν σχολιάζω το αν αυτό είναι καλό ή κακό. Γνώμη μου, ότι είναι θετική η προτεραιότητα που έδωσε το σχολείο αλλά είναι συζητήσιμο το αν πρέπει να ‘χάνονται’ εντελώς κάποια από τα μαθήματα. Άλλωστε, αυτό που υποστηρίζω είναι ότι η εξοικείωση (όλων) των μαθητών με το εργαστήριο πρέπει να γίνεται οργανωμένα και από το Δημοτικό και όχι με την ηρωϊκή – εξοντωτική προετοιμασία μέσα σε λίγους μήνες, για έναν συγκεκριμένο σκοπό, εφόσον η μοίρα το έφερε κλ.π. κ.λ.π....

Στο δικό μας σχολείο αρκετοί καθηγητές αντιλήφθηκαν την σημασία μιας τέτοιας προσπάθειας και επέτρεπαν στους μαθητές της ομάδας να απουσιάζουν κάποιες ώρες που χρειάστηκε από τα μαθήματά τους για να πηγαίνουν στο εργαστήριο. Άλλοι πάλι, όχι.

Οι μαθητές οι δικοί μας λοιπόν (μιλάω κυρίως για την ομάδα του σχολείου μου που ξέρω καλά) δεν είχαν φυσικά κάποιου είδους εξειδίκευση σε συγκεκριμένο αντικείμενο αλλά ούτε και την αντίστοιχη υποστήριξη. Ήταν απλά τρεις πολύ καλοί μαθητές, φίλοι και γείτονες από ένα δημόσιο σχολείο που καθοδηγήθηκαν από τρεις καθηγήτριες του σχολείου τους που είχαν τη διάθεση και το μεράκι να συμμετέχουν σε μια τέτοια προσπάθεια.

Ας έρθουμε τώρα στο ουσιαστικό μέρος, δηλαδή στον ίδιο τον διαγωνισμό.

Τα τεστ

Η ιδέα του να είναι χτισμένο όλο το τεστ γύρω από ένα σενάριο είναι η συνηθισμένη πρακτική στην διοργάνωση του EUSO. Αυτό αξιολογήθηκε από τους μαθητές μας ως πολύ θετικό. Ιδίως το δεύτερο τεστ, αυτό με την εξιχνίαση εγκλήματος, είχε ένα πολύ ευρηματικό σενάριο και οι εργαστηριακές ασκήσεις είχαν πραγματικά συμπληρωματικό ρόλο η μια με την άλλη. Ήταν ένα είδος παιχνιδιού που από μόνο του δημιουργούσε ένα επιπλέον κίνητρο για προσπάθεια – πέρα από την προσδοκία της βαθμολογίας.

Οι εργαστηριακές ασκήσεις

Στην φετινή διοργάνωση οι εργαστηριακές ασκήσεις ήταν ενταγμένες σε μια τέτοια φιλοσοφία και ήταν σχεδιασμένες έτσι ώστε να γίνονται με πολύ απλά και στοιχειώδη όργανα: ζυγαριά, παχύμετρο, χρονόμετρο, θερμόμετρο, μικροσκόπιο, προχοϊδα και ποτήρια για την κλασική ογκομέτρηση και τέλος!
Κι όμως, δεν ήταν απλές. Αυτό που τις χαρακτήριζε ήταν η σύνθεση πολλών απλών διαδικασιών αλλά και η επεξεργασία των μετρήσεων. Κάποιο πείραμα απαιτούσε λεπτούς χειρισμούς, κάποιο άλλο αποφάσεις που έπρεπε να παρθούν σχετικά με την διάρκειά του και τα περισσότερα μια μαθηματική επεξεργασία αρκετά πρωτότυπη. Ειδικά σε αυτό το σημείο πρέπει να πούμε ότι απαιτούνταν αρκετές γνώσεις μαθηματικών (είδη συναρτήσεων, γραφικές παραστάσεις, τύποι γεωμετρίας κ.λ.π.).

Ειδικά φέτος – σε αντίθεση με άλλες χρονιές - το βάρος δόθηκε στις εργαστηριακές ασκήσεις φυσικής. Αντίθετα – περιέργως - υπήρχαν αρκετές ερωτήσεις θεωρίας στη βιολογία και στη χημεία

Τι κερδίσαμε τελικά;

Μαθητές

Για τους μαθητές το κέρδος ήταν τεράστιο σε όλα τα επίπεδα. Οι ίδιοι ανέφεραν:

• Εντυπωσιάστηκαν κατ’ αρχάς από την επαφή τους με έναν άλλο τρόπο ζωής (π.χ. η ησυχία, η ‘οργάνωση’, το κυλοφοριακό).

• Τους άρεσε η εμπειρία όσον αφορά στις σχέσεις με άτομα από άλλα κράτη, παρόλο που με τους Κύπριους μαθητές είχαν κάνει μια μεγάλη παρέα όπου λόγω γλώσσας δεν εισχωρούσαν εύκολα άλλοι.

• Ανέφεραν επίσης πόσο τους άρεσε το ότι είχαν ανεξάρτητο πρόγραμμα από τους καθηγητές , ‘ήταν μόνοι τους’.

• Τέλος, ανέφεραν πόσο τους φάνηκαν ενδιαφέροντα τα θέματα του διαγωνισμού που είχαν κάποιο σενάριο και ήταν σαν παιχνίδι.

Φυσικά, σε μια συζήτηση που έγινε στην διάρκεια του μακρυού ταξιδιού της επιστροφής όπου τα κεφάλια ήταν γεμάτα με εντυπώσεις, δεν αναφέρθηκαν στις γνώσεις που απέκτησαν. Θεωρώ βέβαια ότι αυτό ειναι κάτι που θα συνειδητοποιηθεί εν καιρώ – χωρίς καμία αμφιβολία !

Καθηγητές

Αυτό που προφανώς κυριάρχησε στις συζητήσεις μας μας ήταν τα σχετικά με τον διαγωνισμό.

• Πρώτα – πρώτα όλους μας εντυπωσίασε η διαδικασία της μετάφρασης. Είχε πολύ ενδιαφέρον η προσπάθεια κατανόησης της άσκησης μόνο με το κείμενο, η προσπάθεια απόδοσης του αγγλικού κειμένου στα Ελληνικά και η συνεργασία με άλλους συναδέλφους της ίδιας ειδικότητας.

Ως προς τις εργαστηριακές ασκήσεις, εμβαθύνοντας λίγο είδα ότι έγιναν φανερά κάποια ενδιαφέροντα σημεία που χαρακτήριζαν το είδος των τεστ και που αξίζει να αναφερθούν έστω και σύντομα:

• Οι εργαστηριακές ασκήσεις δεν είναι μόνο ο χειρισμός των οργάνων αλλά μια πολύ πολύπλοκη διαδικασία που περιλαμβάνει γνώσεις θεωρίας φυσικών επιστημών και μαθηματικών, δεξιότητες και γνώσεις ως προς την χρήση οργάνων, γνώσεις για σφάλματα, μαθηματική επεξεργασία κ.λ.π. Η χρήση απλών υλικών και βασικών οργάνων μέτρησης σε συνδυασμό με την επεξεργασία που ζητήθηκε ανέδειξε ακριβώς αυτή την άποψη.

• Οι εργαστηριακές ασκήσεις δεν είναι το να ακολουθείς πιστά μια σειρά οδηγιών. Απαιτούν να σκέφτεται κανείς με ‘φυσικό’ τρόπο, να μπορεί να ‘βλέπει’ μέσα στο φαινόμενο 'σαν να είναι εκεί' και άρα να έχει τη σιγουριά (όσο αυτό μπορεί να συμβεί) ή μάλλον την τόλμη να παίρνει και αποφάσεις για την πορεία του πειράματος και να επεμβαίνει όταν χρειαστεί.

• Απαιτείται η εφαρμογή γνώσεων μαθηματικών βασικών ή και λιγότερο βασικών. Αυτό σημαίνει ότι οι μαθητές θα πρέπει να είναι σε θέση να συνδέουν τις γνώσεις με την εφαρμογή τους (π.χ. ο όγκος σφαίρας δεν είναι ένας τύπος που τον μαθαίνουμε σε μία τάξη και τον ξεχνάμε την επόμενη επειδή δεν είναι στην ύλη και δεν μας χρειάζεται, αλλά μπορεί να χρειαστεί ανά πάσα στιγμή στις φυσικές επιστήμες και κυρίως στη ζωή μας).

• Μια επόμενη σκέψη είναι ότι οι φυσικές επιστήμες θα μπορούσαν να αναλάβουν και αυτόν τον ρόλο. Να δείξουν δηλαδή αυτή τη σύνδεση των μαθηματικών με την εφαρμογή τους. Προφανώς αυτό μπορεί να γίνει όταν οι γνώσεις των μαθηματικών ζητούνται και δεν δίνονται με την αιτιολογία ‘άλλο το ένα μάθημα, άλλο το άλλο’ – ο γνωστός κατακερματισμός της γνώσης.

• Οι φυσικές επιστήμες συνδέονται με την πραγματική ζωή. Δεν ανήκουν στον κλειστό, αποστειρωμένο χώρο ενός εργαστηρίου με τα φοβερά τεχνολογικά προηγμένα όργανα αλλά υπάρχουν για να μπορούμε να ερμηνεύουμε ό,τι παρατηρούμε και να επεμβαίνουμε στη ζωή μας και στα θέματα που μας απασχολούν. Και βεβαίως, δεν μπορώ να αποφύγω τον πειρασμό και να μην αναφέρω την θεωρητική εστίαση που έχουν οι φυσικές επιστήμες στη χώρα μας, σε βαθμό κακουργήματος !

• Κυρίως όμως απαιτούνται κάποιες δεξιότητες σε σχέση με το εργαστήριο οι οποίες αποκτούνται μόνο με την εμπειρία, δηλαδή με την μακρόχρονη και συστηματική διδασκαλία των φυσικών επιστημών μέσα στο εργαστήριο και μέσα από παρατηρήσεις και όχι με την συμπληρωματική είσοδο των μαθητών στον χώρο του εργαστηρίου δυο – τρείς φορές τον χρόνο (και βέβαια αυτό δεν μπορεί να επιτευχθεί με κάποιου είδους ‘προπόνηση’). Η εμπειρία αυτή αποκτάται αν οι φυσικές επιστήμες διδάσκονται από νωρίς με παρατήρηση και πείραμα το οποίο αποτελεί μέρος της καθημερινής διδασκαλίας.

Ως επίλογο σε αυτήν την αναφορά δεν μπορώ παρά να τονίσω την ασυμβατότητα της φιλοσοφίας που θίχτηκε πιο πάνω, με την φιλοσοφία που επικρατεί στο Ελληνικό σχολείο: διδασκαλία που εστιάζει στην τεχνική λύσης ασκήσεων, αλλά και η όλη λειτουργία του σχολείου που εστιάζει μόνο στις γνώσεις και απαιτεί από τους μαθητές να ακολουθούν προσχεδιασμένα βήματα, αποκλείοντας κάθε πρωτοβουλία.


Γεωργία Παπαγεωργάκη